Odaklanma Güçlüğü ve Enerji Patlaması: DEHB (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu) Rehberi
Ebeveyn Gözüyle DEHB: Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Nedir?
Bu yazımda çocukluk ve ergenlik döneminin en sık karşılaşılan nörogelişimsel farklılıklarından biri olan Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) konusunu detaylıca ele alacağım.
Çocuğunuzun sürekli hareket halinde olması, dikkatinin kolayca dağılması ya da başladığı işi bitirmekte zorlanması size tanıdık geliyor olabilir. Unutmayın ki bu durumlar, ne sizin ne de çocuğunuzun bir “kusuru”dur. DEHB, beynin dikkat, dürtü kontrolü ve aktivite düzeyini düzenleyen bölümlerindeki farklılıklar sonucu ortaya çıkan, kişinin akademik, sosyal ve duygusal yaşamını etkileyebilen nörobiyolojik temelli bir bozukluktur.
DEHB, temelde üç ana alanda kendini gösterir:
- Dikkat Eksikliği (İnattentiveness): Odaklanmayı sürdürmede, detaylara dikkat etmede ve organizasyonda yaşanan zorluklar.
- Hiperaktivite (Hyperactivity): Aşırı hareketlilik, yerinde duramama ve sürekli bir motor gücüyle hareket etme hali.
- Dürtüsellik (Impulsivity): Sonuçlarını düşünmeden hareket etme, sırasını beklemekte zorlanma ve aceleci tepkiler verme.
Bu üç boyut, her çocukta farklı oranlarda görülebilir. Bu nedenle, DEHB’nin üç alt tipi tanımlanmıştır:
- Baskın Olarak Dikkat Eksikliği Tipi: Genellikle “hayalperest” veya “dalgın” olarak nitelendirilen, hiperaktivite belirtilerinin belirgin olmadığı çocuklar.
- Baskın Olarak Hiperaktif/Dürtüsel Tip: Dikkat eksikliği belirgin olmadan, sadece aşırı hareketlilik ve dürtüsellik gösteren çocuklar.
- Birleşik Tip: Hem dikkat eksikliği hem de hiperaktivite/dürtüsellik belirtilerinin bir arada görüldüğü en yaygın tip.
Unutmayın ki her hareketli çocukta ya da dersi dinlemekte zorlanan öğrencide DEHB tanısı konulmaz. Tanı için bu belirtilerin sürekli, yaşa ve gelişim düzeyine uygun olmayan şiddette olması, en az altı ay sürmesi ve en az iki farklı ortamda (ev, okul, sosyal çevre) sorunlara yol açması gerekir.
Ebeveynler Dikkat: DEHB Belirtileri ve Gözlem Kılavuzu
Türkiye’de 7-17 yaş aralığındaki çocuğunuzu gözlemlerken, Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite belirtilerinin günlük yaşamda nasıl ortaya çıktığını bilmeniz, erken teşhis ve müdahale için hayati önem taşır.
İşte ebeveyn olarak ev ve okul ortamında gözlemleyebileceğiniz ana DEHB belirtileri (DSM-5 kriterlerine uyumlu olacak şekilde):
1. Dikkat Eksikliği Belirtileri (İnattentiveness)
| Ev Ortamı Gözlemi | Okul Ortamı Gözlemi |
| Detayları kaçırma: Ev ödevlerinde, günlük işlerde dikkatsizce hatalar yapma. | Talimatları Takip Edememe: Başlatılan görevleri bitirememe (ödevler, ev işleri, sorumluluklar). |
| Odaklanmayı sürdürememe: Oyun oynarken, kitap okurken ya da sizinle konuşurken kolayca dağılma. | Organizasyon Zorluğu: Ders materyallerini, eşyalarını veya zamanı yönetmekte sürekli zorlanma (dağınık çanta, masası). |
| Sık sık kaybetme: Okul eşyalarını (kalem, defter), oyuncakları veya telefonunu sürekli kaybetme. | Zihinsel Çaba Gereken İşten Kaçınma: Uzun süren ödev, rapor veya okuma görevlerinden kaçınma. |
| Doğrudan konuşulunca dinlemiyor gibi görünme: Sizinle göz teması kursa bile söylenenleri hemen unutma. | Kolayca unutkanlık: Günlük rutinleri ve sorumlulukları (diş fırçalama, yatma saati) unutma. |
2. Hiperaktivite ve Dürtüsellik Belirtileri (Hyperactivity/Impulsivity)
| Ev Ortamı Gözlemi | Okul Ortamı Gözlemi |
| Aşırı hareketlilik: Oturması beklenirken elleri ayakları kıpır kıpır etme, yerinde sallanma, kıpırdayıp durma. | Sınıftan/Yerinden Kalkma: Oturması gereken durumlarda (yemek, ders, toplantı) yerinden kalkma. |
| Koşma/Tırmanma: Uygun olmayan durumlarda aşırı koşma, tırmanma (ergenlerde huzursuzluk hissi). | Gürültücülük: Sessiz oynaması gereken oyunlarda bile aşırı gürültülü olma. |
| Konuşkanlık: Aşırı konuşma, durmaksızın konuşma eğilimi. | Sıra Bekleyememe: Oyunlarda, kuyruklarda veya konuşmalarda sırasını beklemekte büyük zorluk çekme. |
| Söz Kesme: Başkalarının konuşmasına veya oyununa izinsiz müdahale etme, cevapları soru tamamlanmadan yapıştırma. | Tehlikeli eylemlere girişme: Sonucunu düşünmeden ani kararlar verme (örneğin yüksekten atlama). |
Önemli Husus: Bu belirtiler sadece evde değil, okulda, arkadaş ortamında ve diğer sosyal aktivitelerde de görülüyorsa ve çocuğun hayatını olumsuz etkiliyorsa bir uzmana başvurma vaktiniz gelmiş demektir. Ebeveyn danışmanlığı ve pedagojik bilgi bu süreçte ilk adımlarınız olacaktır.
DEHB Sürecinde Dikkat Edilmesi Gereken Kritik Hususlar
DEHB tanısı alan ya da şüphelenilen bir çocuğa sahip olmak, ebeveynlik yolculuğunuzda ek bir bilinç ve sabır gerektirir. İşte Psikomono Psikolojik Danışmanlık Merkezi olarak sıklıkla vurguladığımız dikkat edilmesi gereken kritik noktalar:
- Suçlamaktan Kaçının: DEHB’li çocuklar, “istemediği” için değil, beyinlerinin çalışma biçimi farklı olduğu için odaklanmakta zorlanır. “Tembel”, “sorumsuz” veya “yaramaz” gibi etiketler kullanmak, sadece çocuğun özgüvenini zedeler ve kaygı düzeyini artırır.
- Rutin ve Yapı: DEHB’li beyin, düzeni sever ama kendi kendine düzen oluşturmakta zorlanır. Evde belirgin, yazılı ve görsel destekli bir günlük rutin oluşturmak (yatma saati, ödev saati, yemek saatleri) hayati öneme sahiptir.
- Duygusal Eşlik: Bu çocuklar genellikle akran ilişkilerinde zorluk yaşar ve başarısızlık hissiyle boğuşur. Onların duygusal dünyalarına empati ile yaklaşın. Duygularını isimlendirmelerine ve ifade etmelerine yardımcı olun.
- Komorbid Durumlar: DEHB sıklıkla başka psikolojik sorunlarla (kaygı bozukluğu, depresyon, özgül öğrenme güçlüğü, Davranış Bozukluğu, Obsesif Kompulsif Bozukluk) birlikte görülebilir. Sadece dikkate odaklanmak yerine, tüm psikososyal gelişimi bir bütün olarak değerlendirin.
- Pozitif Pekiştirme: Eleştiri yerine övgüyü kullanın. Başarısız olduğu anlara değil, küçük de olsa gösterdiği çabaya ve başarıya odaklanın. “Bugün yatağını düzenlemedin” yerine, “Masandaki o dağınıklığı toplama çaban harikaydı, tebrik ederim!” gibi.
Çözüm Yolu ve İyileşmeye Yönelik Adımlar: DEHB Nasıl Yönetilir?
DEHB, hayat boyu sürebilen bir farklılık olsa da, doğru multimodal (çoklu yöntemli) bir yaklaşımla belirtiler büyük ölçüde yönetilebilir ve çocuğun potansiyeline ulaşması sağlanabilir. Samsun/Atakum’daki merkezimizde, uluslararası kabul görmüş ve kanıta dayalı yöntemleri kullanarak size bir yol haritası sunuyoruz.
1. Kapsamlı Psikolojik Değerlendirme ve Tanı
İlk adım, çocuğunuzun genel gelişimini, bilişsel işlevlerini ve duygusal durumunu tam olarak anlamaktır. Sadece gözlem ve görüşmelerle değil, aynı zamanda objektif testler (WISC-IV, MOXO dikkat testi, T.O.V.A.) kullanılarak doğru bir tanı konulabilir.
2. Psikoterapötik Müdahaleler (Bilişsel ve Davranışsal Yaklaşımlar)
Tanı netleştikten sonra, DEHB yönetiminde en etkili psikoterapi ekolleri devreye girer:
- Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT) ve Kabul ve Kararlılık Terapisi (ACT): Çocuğun dikkatini dağıtan düşünce kalıplarını tanımasına, dürtüselliğini kontrol etmesine ve uzun vadeli hedeflerine odaklanmasına yardımcı oluruz. ACT ile esneklik ve kararlılık becerileri geliştirilir.
- Oyun Terapisi (7-12 Yaş): Özellikle genç yaştaki çocukların duygusal dışavurumları, öz düzenleme ve sosyal becerileri, oyunun doğal ortamında desteklenir.
- Ebeveyn Danışmanlığı: DEHB’li bir çocuğun davranışlarını yönetmede ebeveynlerin en güçlü araçlarıdır. Bu danışmanlıkta; sınır koyma teknikleri, ödül sistemleri, etkili iletişim ve duygu düzenleme stratejileri öğretilir.
3. Eğitim ve Ebeveyn Danışmanlığı Adımları
Ebeveynlerin atabileceği en pratik ve kalıcı adımlar, yapısal destekler oluşturmaktır:
| İyileşmeye Yönelik Pratik Adımlar | Detaylı Uygulama Alanları |
| Çevresel Düzenleme | Çalışma ortamını sadeleştirin (duvardan posterleri kaldırın, sadece gerekli araç gereci masada tutun). |
| Görevleri Parçalama | Büyük ödevleri/sorumlulukları küçük, yönetilebilir parçalara ayırın. Her bir parçayı bitirdiğinde küçük bir mola/ödül kullanın. |
| Görsel Takvim/Ajanda Kullanımı | Günlük ve haftalık görevleri, randevuları ve rutinleri büyük bir panoya veya telefona not alın (görsel hafızayı kullanın). |
| Fiziksel Aktiviteyi Artırma | Spor Psikolojisi alanının da önerdiği gibi, kontrollü spor aktiviteleri (yüzme, koşu, dövüş sanatları) aşırı enerjiyi kanalize etmeye ve odaklanmayı artırmaya yardımcı olur. |
| Mindfulness (Bilinçli Farkındalık) Egzersizleri | Kısa süreli nefes ve odaklanma egzersizleri ile dürtüsellik ve dikkat süresini artırmaya yönelik beceriler geliştirin. |
4. Akademik Destek ve Okul İş Birliği
Çocuğunuzun öğretmeni ve okul rehberlik servisi ile sürekli iletişim halinde olun. Okulda özel düzenlemeler (sınav süresi uzatılması, dikkat dağıtıcı olmayan ön sıralara oturtma, kısa ve net talimatlar) talep edin.
5. Medikal Değerlendirme (Gerektiğinde)
Psikoterapi ve yaşam düzenlemeleri yeterli olmadığında, çocuk psikiyatristi tarafından yapılacak bir değerlendirme sonrasında ilaç tedavisi de gerekli olabilir. Unutmayın ki ilaç tedavisi tek başına çözüm değildir, ancak terapötik ve eğitimsel müdahalelerin etkinliğini önemli ölçüde artırabilir. Biz klinik psikologlar olarak, multidisipliner çalışmanın önemine inanırız ve gerekli gördüğümüzde sizi Samsun’daki yetkin psikiyatristlere yönlendiririz.
Sonuç: DEHB’li Çocuğunuzla Güçlü Bir Geleceğe Yürümek
Değerli ebeveynler, Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu sadece bir zorluk değil, aynı zamanda yaratıcılık, yüksek enerji ve farklı düşünebilme potansiyeli de taşıyan bir durumdur. Önemli olan, bu enerjiyi doğru kanallara yönlendirmeyi öğrenmektir.
Unutmayın: Bu yolculukta yalnız değilsiniz. Doğru destek ve sabırla, çocuğunuzun potansiyelini tam olarak ortaya çıkarabilirsiniz.
Sağlıklı ve huzurlu günler dilerim.
